​Op advies van een collega bij het RIVM heb ik afgelopen week – met veel plezier – het boekje Het gevaar van de angst; Hypochonderen in Fukushima van kunstenares en schrijfster Tinkebell gelezen. Ik kende Tinkebell niet, maar hoorde wel de meest bijzondere verhalen over haar, dus heb ik eerst maar eens gegoogeld. Al snel kwam ik bij een uitzending van De Wereld Draait Door uit 2008 waarin Tinkebell een kunstwerk kwam showen. Dat bestond uit 95 hamsters in van die aparte loopballen (met een lichtje) die daar in de studio letterlijk gezellig door elkaar heen rolden. Mijn dochter had vroeger ook zo'n bal waar haar hamster 's avonds gezellig in 'rondrende'. Die hamster werd overigens bijna een jaar ouder dan gemiddeld, dus veel kwaad zal het waarschijnlijk niet hebben gedaan. Het kunstwerk van Tinkebell mocht in elk geval niet de musea in. Het OM eiste een boete vanwege dierenmishandeling, maar de rechter sprak haar later vrij.[1] In diezelfde uitzending showde ze ook haar poezentas: een kleine handtas gemaakt van de huid van haar eigen overleden poes. Ook dat leverde enorm veel ophef op. Mij werd duidelijk: Tinkebell is een bijzondere vrouw en wat zou dat betekenen voor een boekje over Fukushima (de tsunami en daaropvolgende kernramp)?

Tinkebell was op uitnodiging van een organisatie (Green Cross) gevraagd om mee te gaan op studiereis naar Fukushima, om meer inzicht te krijgen in en later te vertellen over de gevolgen van de kernramp aldaar. Ze werd er zo door geboeid dat ze nadien nog drie keer zou teruggaan.

Tinkebell sprak tijdens de verschillende bezoeken met een fors aantal Japanners; bezocht (soms illegaal) leegstaande huizen, plukte bloemen, at rijst en bosbessen uit het besmette gebied en kwam op plaatsen waar weinigen meer komen en waar, als men er al komt, allerlei beschermende maatregelen worden getroffen. Zelf vond ik het volgende citaat uit haar boek veelzeggend:

Het grootste probleem rondom de effecten van de kernramp in Fukushima is een communicatieprobleem – met als direct gevolg een vertrouwensprobleem. Wie geen vertrouwen heeft, wordt angstig. Overigens is angst natuurlijk niet per definitie een slechte raadgever, ook al zegt men dat soms. Nee, angst is een raadgever als alle andere. Het gevaar van angst is dat het dusdanig kan verblinden, dat het onmogelijk wordt nog oog te hebben voor al die andere raadgevers (p. 118).

Hoewel het boek wat chaotisch – op een rationele onderzoeker zoals ik ben – overkomt, is er een aantal heel waardevolle lessen uit te halen:

• Het communicatieprobleem is vooral veroorzaakt door de Japanse overheid en energiemaatschappij Tepco die eigenlijk nooit transparant en eerlijk zijn geweest. Vele Japanners verlieten hun huis zonder te weten waarom en … ook niet voor hoe lang. Ze moesten snel weg en dat zou te maken hebben met de aardbeving en de komende overstromingen. Over de (dreigende) kernramp werd niets gezegd. Dat velen van hen ook nooit meer zouden terugkeren in hun huis was volstrekt onduidelijk voor hen. Slechts een deel van de overheidsfunctionarissen en medewerkers van Tepco wisten hoe het zat en waarom hals over kop duizenden mensen weg moesten uit hun woning.
• Er zijn heel veel verkeerde en vooral onheilspellende berichten over straling en er zijn organisaties en personen die er alle belang bij hebben de ernst en omvang van radioactieve straling veel groter en grootser te maken dan deze feitelijk zijn. Dat er geen Japanner is omgekomen door de straling wist bijna niemand.[2] Wel zijn er mensen omgekomen door de evacuatie. Velen kennen de verhalen dat in alle wereldzeeën (maar zeker in de buurt van Japan) gemuteerde vissen zouden zwemmen. Ook blijft het gerucht hardnekkig dat in alle huizen de klokken stil vielen  op het moment waarop de ramp zich voltrok. Allemaal onzin dus. Net als dat het onzin is dat mensen die nu na jaren het gebied bezoeken, vooraf jodiumpillen slikken. Die pillen hebben helemaal geen effect op de (lichte) straling die er nu nog is.
• Alles draagt in het betreffende gebied bij aan de sfeer van kanker en dood, terwijl in grote delen van het gebied de straling na enkele jaren behoorlijk was gedaald. Bepaalde gebieden mochten weer bewoond worden toen de blootstelling aan straling tot onder de 20 millisievert per jaar was gedaald. Ter vergelijking: het is niet bijzonder dat een piloot of een trans-Atlantische zakenreiziger jaarlijks aan een dosis van zo'n 10 millisievert komt. Bij de luchtvaart is dat voor weinigen een thema; hier kreeg iedere toerist die het gebied een uurtje (!) bezocht allerlei beschermende kleding.
• Openheid en transparantie en (goede) stralingsmeters (geigertellers) konden veel bijdragen aan een meer nuchtere kijk op straling. Daar waar mensen straling konden meten, kregen ze gaandeweg meer inzicht en gevoel.  Al een dag na de kernramp werd de organisatie Safecast opgericht die als doel had op onafhankelijke wijze wereldwijd stralingsmetingen te verzamelen.[3] Alle metingen die mensen verrichten werden in een database verzameld en voor iedereen opengesteld. Daarmee werd het een open en betrouwbare bron van (stralings)informatie en droeg het bij aan 'empowerment'. Er zijn waarschijnlijk veel meer mensen ongelukkig geworden van het verlaten van huis en haard dan van de straling. Mooi zijn de voorbeelden van bezoeken die Tinkebell bracht aan mensen die alweer heel snel terugkeerden en vaak veel gelukkiger oogden dan diegenen die veraf van hun woning een (vaak slecht) onderkomen hadden gekregen/gevonden.

Op 13 februari 2019 organiseren de Autoriteit Nucleaire Veiligheid en Stralingsbescherming (ANVS), het RIVM en het IFV een sessie over stralingsrisico's  voor al diegenen die mogelijk met het onderwerp te maken kunnen krijgen (GGD'en, veiligheidsregio's e.a.). Tijdens die sessie zal ook Tinkebell haar verhaal doen. Of ze het poezentasje meeneemt, valt nog te bezien.

Menno van Duin

[1] https://www.nrc.nl/nieuws/2011/01/21/tinkebell-vrijgesproken-van-martelen-hamsters-a1460868

[2] Inmiddels besteedde Arjen Lubach ook een uitzending aan kernenergie en sprak over 1 dode bij Fukushima. Als gevolg van de overstromingen (Sendai) kwamen vele duizenden Japanners om. Ook de evacuatie leidde tot een aantal doden en na de ramp was er sprake van een toename van het aantal zelfdodingen.

[3] https://blog.safecast.org/