Vorige week popte in de landelijke media (NOS [1], Volkskrant [2]) enkele keren waterstof op als dé energiebron en -drager voor de realisatie van de energietransitie in Nederland. En zo vreemd is dat niet: waterstof kan (door middel van elektrolyse) verkregen worden uit water (bron), met als 'restproduct' zuurstof. Water is er genoeg op aarde. Zuurstof is een schoon restproduct met tal van nuttige toepassingen. Hoe mooi kan het zijn ...
Vooropgesteld, vanuit duurzaamheidsoogpunt biedt waterstof prachtige kansen om (mede) invulling te geven aan de energietransitie. Mede, want de energietransitie is meer dan enkel van 'het aardgas af'. Het gaat om een betaalbaar, betrouwbaar en duurzaam energiesysteem voor Nederland [3] waarbij de Topsector Energie tien thema's (Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI)) heeft benoemd als leidraad. Binnen het TKI Nieuw Gas is het onderwerp waterstof terug te vinden. De Topsector heeft hiertoe een document geproduceerd waarin de contouren van een routekaart voor waterstof worden gepresenteerd.
En dan valt mij toch een aantal zaken op: er wordt wel heel gemakkelijk gesproken over veiligheid in relatie tot waterstof.
In de Volkskrant van 12 juli: Dan is er nog de vraag: is dit gas wel veilig? Absoluut, zegt Van Wijk. 'Waterstof is het lichtste element, het stijgt op met 20 meter per seconde. Stel dat er een lek is, dan zit het voordat het met zuurstof is gemengd – waardoor het kan branden – al hoog in de lucht.' Maar, zo weet hij, dat betekent niet dat er geen maatschappelijke zorgen kunnen zijn, wat het draagvlak voor waterstof aantast. 'Daar moeten we dus aandacht aan besteden.'
En bij de NOS op 11 juli: "Er moeten wel een paar aanpassingen gedaan worden", zegt Jenny Huttinga, woordvoerder van Netbeheer Nederland. "Dan moet je bijvoorbeeld denken aan een nieuwe gasmeter en een andere cv-ketel. Maar het gaat ook om veiligheid. Waterstof ruikt niet, dus daar zou een geurtje aan toegevoegd moeten worden."
Hiertegenover wil ik een ander geluid laten horen. Enkele weken geleden publiceerden we ons rapport Waterstof als brandstof voor voertuigen: aandachtspunten voor incidentbestrijding. We signaleren hierin een aantal zaken. Ten eerste dat er in de industriële omgeving veel ervaring met waterstof en veiligheid is opgedaan, maar dat dat in het publieke domein nog niet het geval is. Maar waterstof komt in de nabije toekomst, (en feitelijk nu al), wel in het publieke domein.
Ten tweede vindt er een schaalverkleining plaats: van grote industriële toepassingen naar kleinschalige private toepassingen. Aan waterstof zitten diverse aspecten vast die wel degelijk maken dat speciale aandacht voor de veiligheid noodzakelijk is. Waterstof:
Dit zijn (on)veiligheidsaspecten die zowel voor risicobeheersing (maatregelen ter voorkoming van incidenten) als incidentbestrijding (het beperken van de gevolgen van incidenten) cruciaal zijn. Dit wordt als zodanig ook wel tussen de regels door herkend in de routekaart Waterstof van de Topsector Energie. Daarin wordt op diverse plekken de aandacht gevestigd op veiligheid in relatie tot waterstof: van beleid en wet- en regelgeving tot aan onderzoeksactiviteiten en kennisontwikkeling.
Ontluisterend zijn dan de onderstaande twee zinnen in dezelfde Routekaart:
Meer dan een jaar geleden schreef ik mee aan het veiligheidsprogramma voor waterstof, waarnaar de routekaart verwijst. Dit programma ligt al meer dan een jaar te wachten bij de NEN op voldoende financiering en deelname van de rijksoverheid en de industrie. Hier kan de samenleving niet op wachten. Hier kan en wil de brandweer niet op wachten. Niet alleen vanwege de veiligheid voor de burger, maar ook voor de eigen veiligheid van de brandweerlieden zelf. Maar de ontwikkelingen staan niet stil. Er wordt 'vandaag' al bij de veiligheidsregio aangeklopt voor veiligheidsadviezen door ontwikkelaars, gemeenten en omgevingsdiensten. Waterstof-pilots schieten als paddenstoelen uit de grond: een waterstofwijk in Hoogeveen [4], treinverbindingen op waterstof in Friesland en Groningen [5], of de keuze voor emissieloze wagenparken van de provincie Zuid-Holland [6]. Maar veiligheidsadvisering/ risicobeheersing is lastig als niet alle ins and outs van waterstofveiligheid in kleinschalige toepassingen in het publieke domein zijn doorgrond.
Om nog maar te zwijgen over incidentbestrijding. Vandaag de dag rijden al auto's rond op waterstof en zijn er waterstoftankstations. Wat zijn dan veilige en efficiënte incidentbestrijdingstactieken, mocht het hierbij misgaan? Wat als dit soort voertuigen straks in een parkeergarage staan en er breekt brand uit met het waterstofvoertuig zelf, of andere voertuigen nabij het waterstofvoertuig? Weten we hoe een dergelijke brand zich ontwikkelt, welke explosierisico's zijn er, en in hoeverre is de parkeergarage bestand tegen dergelijke brand- en explosierisico's?
Terwijl het veiligheidsprogramma voor waterstof blijkbaar nog wacht op deelname en financiering van de ministeries en de industrie, staan de veiligheidsregio's voor een aantal 'duivelse' dilemma's. Ten eerste: waarom zou je als veiligheidsregio incidenten met nieuwe door de industrie ontwikkelde en door het rijk gestimuleerde brandstoffen zoals waterstof gaan bestrijden met alle (onbekende) risico's van dien voor het eigen personeel, terwijl diezelfde rijksoverheid en industrie niet thuis geven voor deelname aan het veiligheidsprogramma waterstof?Ten tweede: is het mogelijk om als veiligheidsregio op alle 'nieuwe' risico's voldoende te zijn voorbereid, en wat doe je zolang je vindt dat je dat niet bent? Veiligheidsregio's hebben de verantwoordelijkheid voor veiligheidsadvisering en incidentbestrijding, en de veiligheid voor het eigen personeel. Ten derde: veiligheidsregio's hebben (gelukkig maar) de grondhouding problemen op te lossen. Maar wordt het niet eens hoog tijd dat veiligheidsregio's zeggen dat ze dat niet meer doen, tenzij ze daadwerkelijk hierin goed worden gefaciliteerd in termen van kennisontwikkeling en positie aan de relevante gesprekstafels?
Kortom, van mijn kant geen sussende woorden over de absolute veiligheid van waterstof. Ook geen verontrustende woorden over de onveiligheid ervan. Wel actie [7]. Met tal van instanties komen we in de Community of Practice Waterstof bij elkaar om kennis en ervaringen te delen over waterstofveiligheid. In subgroepjes werken we aan protocolkaarten voor de incidentbestrijding. Let wel, dit zijn redelijk ad-hocactiviteiten om leemten in kennis met ervaringen te vullen met het doel handelingsperspectieven te bieden voor onze incidentbestrijders. Hier liggen geen gedegen onderzoek en praktijktesten aan ten grondslag, want daarvoor is financiering nodig (zoals opgenomen in het veiligheidsprogramma waterstof). Maar beter iets, dan niets.
De energietransitie in het algemeen, en waterstof in het bijzonder, vragen vanuit veiligheidsperspectief om structurele en substantiële aandacht: veiligheid en de energietransitie (VET) [8]. Het gaat hierbij enerzijds om de middelen om kennis te ontwikkelen voor risicobeheersing en incidentbestrijding. En anderzijds om daadwerkelijk aan de gesprekstafels te zitten waar de grote lijnen van de energietoekomst van Nederland worden uitgezet.
Ik voorzie dat als we nu niet goed over veiligheid nadenken, we nu al vertragingen gaan oplopen in de ontwikkelingen rondom waterstof, over enkele jaren met tal van veiligheidsincidenten zitten, en we ons over enkele decennia de vraag stellen waarom we, net als bij de gaswinning in Groningen, ten tijde van de introductie onvoldoende over de veiligheidsconsequenties hebben nagedacht. Lees de aanbevelingen van de Onderzoeksraad voor Veiligheid over de aardbevingsrisico's in Groningen er maar op na, waaronder de conclusie: "De betrokken partijen beschouwden het veiligheidsrisico voor de bevolking als verwaarloosbaar en gingen hiermee voorbij aan de onzekerheden waarmee deze risico-inschatting was omgeven" [9],[10]. Maken we nu niet wéér een verkeerde risico-inschatting met de grootschalige introductie van waterstof en andere alternatieve brandstoffen in het publieke domein?
Genoeg 'waterstof' tot nadenken in deze periode van droogte.
Nils Rosmuller
[1] https://nos.nl/artikel/2241034-wordt-waterstof-de-vervanger-van-aardgas.html
[2] https://www.volkskrant.nl/economie/ineens-lijkt-waterstof-het-antwoord-op-alle-energieproblemen-waar-komt-al-dat-enthousiasme-vandaan-~bd2acf2c4/
[3] https://topsectorenergie.nl/
[4] http://www.dvhn.nl/drenthe/Nieuwbouw-Nijstad-Oost-in-Hoogeveen-in-beeld-als-waterstofwijk-22877382.html
[5] https://www.volkskrant.nl/economie/eerste-nederlandse-trein-op-waterstof-in-aantocht-friesland-en-groningen-houden-proefrit-in-2018~ba0b8f7b/
[6] https://www.zuid-holland.nl/@20512/zuid-holland-kiest/
[7] Zie bijvoorbeeld het recent gepubliceerde IFV-rapport. Maar ook de plug-in kennissessie Energietransitie en veiligheid (12 juni 2018) en de vakgroep overstijgende bijeenkomst samen georganiseerd met de veiligheidsregio's Groningen en Drenthe over waterstofveiligheid (13 juli 2018).
[8] We hebben binnen het IFV een loket gecreëerd waar we graag vragen en suggesties over veiligheid en de energietransitie ontvangen: vet@ifv.nl.
[9] Rapport Aardbevingsrisico's in Groningen, Onderzoeksraad voor Veiligheid, februari 2015
[10] https://onderzoeksraad.nl/nl/onderzoek/1991/aardbevingsrisico-s-in-groningen/publicatie/1620/veiligheid-geen-rol-bij-gaswinning-groningen
