Vandaag (26 mei 2016) staat er een prachtig stuk in de Volkskrant, in de cultuurbijlage, met de titel Apocalyps under control; maar feitelijk dekt de zin 'hoe overleef ik een rampenfilm' de lading veel beter. Zeven lessen worden gegeven zoals  'Let op de signalen uit de natuur' (dieren, onheilspellend geritsel…); 'Speel een hoofdrol' (die overleven immers meestal); 'Blijf thuis' (toeristentrekkers als de Eiffeltoren, Golden Gate-brug e.d. gaan altijd ten onder, dus ga niet naar de populaire toeristentrekkers) en 'Bereid je voor op een duivels dilemma' (red ik mijn collega of vergroot ik mijn eigen kans te overleven). Een prachtige analyse hoe het meest waarschijnlijk een ramp te overleven.

Het artikel riep bij mij gelijk gedachten op over een mooi artikel dat ik vele jaren geleden had gelezen van de grounding father van de rampsociologie, Enrico Quarantelli. Ik heb dat artikel zeker nog ergens liggen, maar dertig seconden zoeken op Google leverde het artikel al op.[1] Quarantelli zette begin jaren zeventig vrij systematisch een aantal observaties over rampenfilms op een rijtje. Hij begon met aan te geven dat het vrij lastig is te bepalen wat rampenfilms eigenlijk zijn. Natuurlijk waren er in die tijd echte blockbusters als Towering Inferno (1974), Earthquake (1974) en de Poseidon Adventure (1972), maar ook talloze films waar een ramp niet het hoofdthema was, maar die natuurlijk wel bijdroegen aan het beeld wat er gebeurt bij een ramp. Ondanks deze beperkingen kwam hij met een mooi rijtje observaties:

• In de films is vaak relatief veel aandacht voor de aanloop tot de ramp, maar krijgt de ramp zelf weinig aandacht. De nafase verdwijnt geheel onder het tapijt. Mogelijk had deze observatie ook te maken met het feit dat de technische (computeranimaties e.d.) mogelijkheden nog beperkt waren. Ik herinner me nog dat de Titanic (1998) na de pauze helemaal over de ondergang gaat en dat dat toen bijzonder en buitengewoon spectaculair werd gevonden.
• Er waren opvallend veel films over rampscenario's die een extreem maar dan ook echt extreem lage kans op voorkomen hebben. Een meteorietinslag, de aanval van een leger met bijen e.v. waren onderwerpen die vaker voorkwamen dan hevige bushfires of tornado's. Rampen die wel met een forse frequentie –in ieder geval in de VS – voorkomen, zijn veel minder vaak onderwerp van een film dan de meest esoterische bedreigingen.
• Deskundigen blijken in de films haast altijd weinig deskundig te zijn. Ze voorspellen per definitie het gevaar verkeerd en ook de planners (disaster planners) maken er meestal maar een potje van. Ook zijn de huizen (bijvoorbeeld San Francisco) per definitie slecht en nooit aardbevingsproof gebouwd.
• De bekende rampmythen zijn dominant. Mensen raken in paniek; huizen worden geplunderd; en apathie all over. Diegenen die omkomen, komen vaak ook niet gewoon om door de ramp (ondergesneeuwd door een lawine zoals dat vaak gebeurt) maar slaan juist te pletter  tegen een rotswand.
• Natuurlijk staan er vaak charismatische leiders op, maar zelden blijkt dat een gewone burger te zijn. Het is altijd de heldhaftige brandweerman of de chef.

Al met al geven de rampenfilms zelden een realistisch beeld van de werkelijkheid, zo luidt de natuurlijk niet onverwachte conclusie. Belangrijker is echter dat blijkt dat deze beelden wel een grote rol spelen in de verwachtingen van mensen over hoe het in 'het eggie' gaat. Zelfs mensen die zelf een ramp hebben meegemaakt hechten nog opvallend veel waarde aan de filmwerkelijkheid en zien hun eigen werkelijkheid vaak als een gelukkige uitzondering.  

Menno van Duin
Lector Crisisbeheersing, Instituut Fysieke Veiligheid

[1] http://dspace.udel.edu/handle/19716/447