3 maart 2021
Situation awareness [1] of omgevingsbewustzijn. Een heel belangrijke mensfactor bij het leidinggeven aan incidenten onder tijdsdruk of stress. Wat is het eigenlijk, hoe kunnen we het meten, hoe kunnen we het trainen? Binnenkort start de Brandweeracademie met een internationaal onderzoek naar situation awareness onder bevelvoerders. Dat doen we met een online scenario. Lector Brandweerkunde Ricardo Weewer roept in zijn nieuwste blog bevelvoerders op om mee te doen!
In 2015 publiceerde de Brandweeracademie van het IFV het omvangrijke onderzoeksrapport over commandovoering bij de brandweer [2]. De belangrijkste conclusie uit dat onderzoek was dat de mens toch niet zo onfeilbaar is als we altijd dachten. Bij besluitvorming onder stressomstandigheden zijn er allemaal valkuilen die grotendeels neurobiologisch zijn bepaald. Zo kan er een bewustzijnsvernauwing optreden, waardoor je niet meer het hele plaatje waarneemt. We zijn geneigd te focussen op bepaalde onderdelen van een incident en de rest letterlijk niet meer te zien en te horen.
Ook kunnen er tunnelvision en tijdscompressie optreden en zijn we soms geneigd bepaalde zaken te negeren omdat ze niet in ons plaatje passen. We noemen dat een beperkt omgevingsbewustzijn. Het was voor het eerst dat er in Nederland echt naar de menskant van het brandweeroptreden is gekeken. De conclusies waren opzienbarend en hebben geleid tot een totaal andere blik op het leidinggeven door bevelvoerders en officieren. Want met dit in het achterhoofd waren we ons nu bewust van die feilbaarheid, en pas als je dat erkent kun je een systeem bedenken dat de leidinggevenden echt helpt om het risico van die feilbaarheid te verkleinen. We hebben dat het 'vangnet' genoemd. Mijn illustere voorganger Ed Oomes [3] heeft daar veel blogs over geschreven. De elementen van dat vangnet en het FABCM-model [4] als besluitvormingsmodel zijn langzamerhand in de les- en leerstof opgenomen en krijgt veel meer aandacht tijdens oefeningen. Het is veilig om te erkennen dat je iets hebt gemist, want dat is namelijk normaal, je bent immers een mens. Pas als je dat onderkent kan je nadenken over welke hulplijnen je nodig hebt.
Een moeilijk Engels begrip, in het Nederlands vertaald als omgevingsbewustzijn. Maar wat wordt daar nu eigenlijk mee bedoeld? Is het dan echt alleen maar een neurobiologisch ding, of zijn er methoden hoe je dat voor jezelf kan verbeteren? Kan ik er wat aan doen? Eerder publiceerde de Brandweeracademie bijvoorbeeld een literatuuronderzoek naar de mate waarin mindfulness invloed zou kunnen hebben op dat omgevingsbewustzijn [5]. Er zijn namelijk sterke aanwijzingen dat door ademhalingstechnieken de bloeddruk en hartslag kan worden verlaagd, en daarmee de stress en daarmee de blik weer wijder kan worden. Het stop en denk na dat we in de basisprincipes van brandbestrijding hebben ingebouwd, geeft de ruimte om even een stap terug te doen, diep adem te halen en nog eens te kijken. In het FABCM-model zit in de F van Feiten verzamelen datzelfde principe. Het gaat er dan om: heb ik het juiste beeld van de werkelijkheid? Maar er zijn ook wetenschappers die beweren dat je door trainen van scenario's onder tijdsdruk de situation awareness kunt vergroten.
In de wetenschappelijke literatuur heeft situation awareness drie niveaus: het eerste niveau is het meest bekend: heb ik het juiste beeld? Mis ik geen dingen? Is mijn perceptie van de werkelijkheid correct (met andere woorden zie ik de feiten en kloppen ze?). Maar er is een tweede niveau: begrijp ik wat ik zie? Kan ik er betekenis aan geven? Het is mooi dat we dan zien dat een brand zich uitbreidt, maar begrijp ik wat dat betekent voor mijn inzet? En dan is er niveau 3: kan ik als bevelvoerder voorspellen wat er gaat gebeuren zeg binnen 10 minuten (bijvoorbeeld: is de brand dan uit of niet), en als OvD waar staan we over een half uur (bijvoorbeeld: gaan we het gebouw houden of kan ik beter inzetten op de belendingen)?
Omdat situation awareness zo ontzettend belangrijk is om de besluitvorming tijdens incidenten te verbeteren in het licht van die mensfactor willen we er graag meer over weten. Hoewel we met dit inzicht in Nederland echt vooroplopen in de wereld, zijn er nog een paar andere landen die dit ook interessant vinden. De Universiteit van Gloucestershire is gespecialiseerd op dit gebied. Eerder hebben we met die universiteit samengewerkt in het project Firemind, een eerste stap in de ontwikkeling van een meetinstrument voor OvD's. We besloten een vervolg te geven met het project FireFront, wederom gesubsidieerd door het Erasmus+-progrsmma van de Europese Unie. Samen met brandweerscholen uit Estland en Catalonië, Denemarken en België en de Universiteit van Gloucestershire breiden we het instrument uit speciaal voor bevelvoerders en tot niveau 2 (begrijp ik wat ik zie). Vanuit Nederland kijken we in dit project met name naar de online versie, en we hebben de organisatie van een eindcongres op ons genomen. Een eindcongres waarin we weer volop aandacht willen geven aan dit o zo belangrijke, maar nog vaak ondergewaardeerde onderdeel van de besluitvorming.
Het idee is dat we met een online instrument zowel de situation awareness (niveau 1), als de situation understanding (niveau 2) kunnen meten, maar ook de zogenaamde bias. En daarmee wordt bedoeld of je als mens van nature vooral uitzoomt naar het grote plaatje of juist inzoomt naar (cruciale) details. Het mes snijdt met dit instrument aan vier kanten. In de eerste plaats kunnen we dit instrument gebruiken om situation awareness te meten. Als dat lukt, dan kunnen we bijvoorbeeld de effecten van training, hulptroepen en ademhaling meten en onderzoeken. In de tweede plaats geeft het de deelnemer inzicht in zijn of haar situation awareness én de biases. Met dat bewustzijn kan je gerichter trainen of hulplijnen inschakelen omdat je van jezelf weet waarin je sterk bent en waar je hulp nodig hebt. Ten derde kunnen we verschillende trainingsvormen vergelijken. We kunnen bijvoorbeeld kijken of online trainingen net zo goed zijn als praktijkoefeningen. En dan ten slotte: we kunnen ook nog vergelijken of er verschillen zijn tussen de deelnemende landen.
De komende maanden gaan we het instrument valideren. En daarvoor hebben we hulp nodig van zo veel mogelijk bevelvoerders die een scenario online willen bestrijden. We beginnen met bevelvoerders in opleiding bij BON (Brandweeropleidingen Noord) en BOGO (brandweeropleidingen voor de regio's Flevoland, IJsselland, Twente, Noord- en Oost-Gelderland, Gelderland-Midden en Gelderland-Zuid). Daarna kunnen ook andere bevelvoerders (operationeel of in opleiding) meedoen.
Dus had je altijd al eens willen weten hoe goed je situation awareness is? Wil je meer weten over je eigen afwijkingen? Vind je het leuk online een incident te bestrijden? Of had je altijd al eens mee willen doen aan onderzoek van de Brandweeracademie? Jouw hulp is nodig om het onderwijs en onderzoek naar veilige en adequate hulpverlening verder te verbeteren én goede vangnetten voor jou en je collega-leidinggevenden te ontwikkelen.
Doe mee! Samenwerken aan situation awareness!
Ricardo Weewerlector Brandweerkunde
[1] In internationale literatuur ook vaak situational awareness genoemd.
[2] Brandweeracademie (2015) Situationele commandovoering bij de brandweer, IFV Arnhem
[3] Oomes. E., https://www.rizoomes.nl/vergevingsgezinde-infrastructuur/ , 2014).
[4] Groenendaal, J., & Helsloot, I. (2016). The application of Naturalistic Decision Making (NDM) and other research: lessons for frontline commanders. Journal of Management and Organization, 22(2), 173
[5] Brandweeracademie, 2017 Met beide benen op de grond, IFV, Arnhem
[6] Zie ook de website van FireFront: https://firefront.eu/
